Nhà bác học Lê Quý Đôn[1] đã luận về các nguyên tắc “Tứ tôn” và Ngũ quy”, trong đó nhấn mạnh đến việc tôn trọng và sử dụng người tài; những hệ lụy của nó. Tứ tôn gồm: “Tôn tộc đại quý, tôn lộc đại suy, tôn tài đại thịnh, tôn nịnh đại nguy”.  Ngũ quy gồm: “Quy nông tất ổn, quy công tất phú, quy thư­ơng tất hoạt, quy trí tất hư­ng, quy pháp tất bình”. Trong tứ tôn thì “tôn tài đại thịnh”. Trong ngũ quy thì “quy trí tất hưng”.

Xuất thân từ trí thức Nho học, văn hóa truyền thống Việt, tự bổ sung bằng tri thức khoa học, xã hội, văn hóa, chính trị phương Tây không chỉ qua lý luận, mà cả bằng thực tiễn hoạt động cách mạng, Chủ tịch Hồ Chí Minh hơn ai hết hiểu rõ giá trị của tri thức khoa học và lực lượng trí thức.

Trí thức theo Hồ Chủ tịch là những người lao động trí óc, có cống hiến cho xã hội, đất nước, là “thầy giáo, thầy thuốc, kỹ sư, những nhà khoa học, văn nghệ, những người làm bàn giấy…”[2]. Người cho rằng trí thức và thành quả của tri thức, trí tuệ là cái giúp cho xã hội phát triển, “cách mạng rất cần trí thức và chính ra chỉ có cách mạng mới biết trọng trí thức” [3]. Người lại nói: “Trí thức là vốn liếng quý báu của dân tộc, ở nước khác như thế, ở Việt Nam càng như thế”[4].

Để Đảng xứng đáng là đại biểu cho lương tri và trí tuệ của dân tộc và thời đại, thì việc coi trọng địa vị của người trí thức trong sự nghiệp cách mạng là một tất yếu. Việc vận động và sử dụng có hiệu quả đội ngũ trí thức là vấn đề có tính chiến lược của cách mạng và đất nước. Hồ Chí Minh khẳng định: “Trí thức công nông hóa, trí thức phục vụ nhân dân bây giờ cũng cần, kháng chiến kiến quốc cũng cần, tiến lên chủ nghĩa xã hội càng cần, tiến lên chủ nghĩa cộng sản lại càng cần. Bởi vì xã hội tương lai là một xã hội không có phân biệt giữa trí óc và chân tay. Vì văn hóa ngày càng cao lên thì thói quen của trí thức ngày càng hợp với lao động”[5]. Ý của Người nói thói quen trí thức tức nói đến phong cách khoa học, phương pháp khoa học khi làm việc, lao động.

Chủ tịch hồ Chí Minh với đội ngũ trí thức (ảnh tư liệu)

Trong thời kỳ thành lập Đảng, lớp đảng viên đầu tiên không ít những trí thức tiêu biểu như Trần Phú, Lê Hồng Phong, Hà Huy Tập, Nguyễn Văn Cừ, Trần Văn Giàu... Thời kỳ Mặt trận Dân chủ Ðông Dương những trí thức cách mạng như Trường Chinh, Trần Huy Liệu, Nguyễn Văn Cừ, Nguyễn Thị Minh Khai... là những chiến sĩ đi đầu trên mặt trận văn hóa, truyền bá chủ nghĩa Mác - Lênin, giải thích đường lối chính sách của Ðảng. Những tên tuổi Võ Nguyên Giáp, Phạm Văn Ðồng, Ðặng Thai Mai, Hải Triều, Trần Văn Giàu... đều là những trí thức cách mạng gắn liền với công việc đào tạo của Chủ tịch Hồ Chí Minh.

Theo Chủ tịch Hồ Chí Minh, để sử dụng nhân tài, trí thức có hiệu quả cao nhất cần phải biết phát hiện, đào tạo và tập hợp trí thức. Tháng 10/1945, trong điều kiện cách mạng mới thành công nhưng đứng trước muôn vàn khó khăn, “thù trong giặc ngoài”, Hồ Chí Minh đã ra chỉ thị tìm người tài đức và trọng dụng kẻ hiền năng. Trong bài “Nhân tài và kiến quốc”, đăng trên báo Cứu quốc, ngày 14/11/1945, Người viết: “Vậy chúng tôi mong rằng đồng bào ta ai có tài năng và sáng kiến về những công việc đó (tức là kiến quốc), lại sẵn lòng hăng hái giúp ích nước nhà thì xin gửi kế hoạch rõ ràng cho Chính phủ. Chúng tôi sẽ nghiên cứu kế hoạch ấy một cách kỹ lưỡng có thể thực hành được thì sẽ thực hành ngay”[6]. Và “Kiến thiết cần phải có nhân tài. Nhân tài nước ta dù chưa có nhiều lắm, nhưng nếu chúng ta khéo lựa chọn, khéo phân phối, khéo dùng thì nhân tài càng ngày càng phát triển, càng thêm nhiều”[7].

Đối với việc sử dụng trí thức, Hồ Chí Minh không phân biệt trong hay ngoài Đảng. Người nói: “Ta cần phải hợp tác với những người ngoài Đảng. Ta không được khinh rẻ họ”. Bởi lẽ: “Bất kỳ ai... chịu học, chịu khó nghĩ... thì nhất định có sáng kiến”[8]. Trong thành phần Chính phủ lâm thời nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa không ít những nhân sĩ, trí thức, kể cả trí thức từng tham gia bộ máy quản lý của Pháp như Huỳnh Thúc Kháng, Phan Kế Toại, Phan Anh... được Người tin tưởng, giao việc. Và khi cuộc kháng chiến chống Pháp nổ ra, nhiều trí thức khoa học từ nước ngoài đã trở về tham gia kháng chiến như Trần Ðại Nghĩa, Tôn Thất Tùng, Phạm Huy Thông...

Chủ tịch Hồ Chí Minh và Giáo sư Nguyễn Văn Huyên (giữa) m tại Trường Đại học Quốc gia Việt Nam (ảnh tư liệu)

Đảng phải có kế hoạch đào tạo trí thức, bồi dưỡng tri thức khoa học cho đội ngũ lao động để có trình độ trong lao động sản xuất; đồng thời có chính sách đúng đắn để sử dụng trí thức. Người viết: “... cần phải có kế hoạch bồi dưỡng cho cán bộ và công nhân có trình độ văn hóa và kỹ thuật khá”, thậm chí “phải có trình độ không kém gì kỹ sư”. Người viết: “Chính sách đúng là nguồn gốc của thắng lợi... sự thành công hay thất bại của chính sách đó là do nơi cách tổ chức công việc, nơi lựa chọn cán bộ và do nơi kiểm tra”[9]. Đồng thời Người cũng rất trân trọng những góp ý, phản biện của trí thức: “Ðối với mọi vấn đề, mọi người tự do bày tỏ ý kiến của mình, góp phần tìm ra chân lý. Ðó là một quyền lợi mà cũng là một nghĩa vụ của mọi người”[10].

            Ngày 23/9/1951, tại Trường Công an (tại An toàn khu), Người nói trí thức cũng cần cải tạo tư tưởng và “Trí thức đáng trọng là trí thức hết lòng phục vụ cách mạng, phục vụ nhân dân”[11]. Người kêu gọi trọng dụng nhân tài, đồng thời yêu cầu người trí thức không chỉ có khoa học mà còn phải có tâm, tức đạo đức. Người luôn cho rằng “Đức” là gốc, còn “Tài” là cái quan trọng và giải thích về đạo đức cách mạng: “Nhận rõ phải, trái. Giữ vững lập trường. Tận trung với nước. Tận hiếu với dân”.

Ngày nay, khi đất nước đang trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa, từng bước tiếp cận với kinh tế tri thức trong thời đại công nghiệp 4.0, đội ngũ trí thức khoa học công nghệ cần lấy bốn đức: Cần, Kiệm, Liêm, Chính là tiêu chí để soi rọi mình, nhất là những người được Ðảng và Nhà nước cho học nhiều, đạt tới học vị và chức danh khoa học cao.

ThS. Trần Quang Toại

 Phó Chủ tịch - Tổng Thư ký Liên hiệp các Hội KH&KT Đồng Nai

 ​ ​